رمزگشایی از 5 دوره تحول مغز انسان در طول عمر

به گزارش خبرمحور به نقل از خبرآنلاین، پژوهش تازه‌اي که با بررسي يکي از بزرگترين مجموعه هاي اسکن مغزي انجام شده، تصويري کاملا جديد و متفاوت از مسير تکامل مغز انسان ارائه کرده است؛ مسيري که برخلاف تصور عمومي، جرياني پيوسته و يکنواخت نيست، بلکه شامل پنج مرحله اصلي و چهار نقطه عطف حياتي است که ميتوانند عملکرد، آسيب پذيري و توانايي هاي مغز را در هر دوره به شکل عميقي تغيير دهند. اين مطالعه که بر اساس اسکن مغزي نزدیک به چهار هزار فرد از کمتر از يکسالگي تا حدود 90 سال انجام شد، نشان ميدهد مغز در سنين 9، 32، 66 و 83 سالگي وارد فازهاي سازماندهي جديدي ميشود که هرکدام نشانه دوره تازه اي از زندگي عصبي انسان هستند.

در نخستين بخش اين پژوهش، دانشمندان از مجموعه اي از 12 معيار مختلف براي سنجش سازماندهي مغز استفاده کردند؛ از جمله کارايي شبکه هاي عصبي، ميزان ارتباط گره هاي عصبي با يکديگر، تقسيم بندي شبکه، و اينکه مغز تا چه حد به نواحي مرکزي متکي است يا به صورت شبکه پخش شده عمل ميکند. نتيجه اين ارزيابي جامع نشان داد تحول مغز الگويي مرحله‌اي دارد و برخلاف باورهاي پيشين، در هر دوره ساختار آن با يک «پرش تکاملي» روبه رو ميشود.

کودکي تا حدود 9 سالگي؛ دوران تثبيت شبکه و معماري اوليه مغز

از زمان تولد تا حدود 9 سالگي، مغز وارد مرحله‌اي ميشود که پژوهشگران آن را «تثبيت شبکه» ناميده‌اند. در اين دوران، تعداد بسيار زياد سيناپس ها که در دوران نوزادي شکل گرفته اند، شروع به کاهش ميکنند و تنها اتصالاتي که بيشترين فعاليت و کارايي را دارند، باقي ميمانند. اين پديده باعث بهبود دقت عملکرد مغز ميشود اما همزمان کارايي شبکه در اين دوره به طور موقت کاهش مييابد، زيرا سيستم در حال مرتب شدن و شکل دادن به ساختار پايدارتر است.

با اين حال، رشد ماده خاکستري و ماده سفيد مغز در اين دوره به اوج خود ميرسد. ضخامت قشر مغز افزايش ميايد و چين خوردگي ها و شیارهاي مغزي تثبيت ميشوند؛ يعني همان الگوهاي يکتايي که سطح مغز را تشکيل ميدهند. اين تغييرات بنيادي زمينه را براي شکل گيري توانايي هاي شناختي و رفتاري در نوجواني فراهم ميکنند.

نوجواني تا حدود 32 سالگي؛ دقت شبكه هاي عصبي و افزايش کارايي

در دوره دوم که از پايان کودکي تا حدود 32 سالگي ادامه دارد، مغز وارد فاز دقيق‌سازي شبکه هاي ارتباطي خود ميشود. در اين مرحله، ماده سفيد همچنان رشد ميکند و ارتباطات عصبي با سرعت و نظم بيشتري شکل ميگيرند. کارايي اتصالات در سراسر مغز افزايش مييابد و اين موضوع با بهبود قابل توجه توانايي هاي شناختي همراه است.

پژوهشگران تأکيد ميکنند که اين تغييرات به معناي آن نيست که مغز يک فرد 30 ساله مشابه مغز نوجوان عمل ميکند، بلکه پيوستگي روند تغييرات نشان ميدهد مغز هنوز در حال رسيدن به بلوغ کامل است و شبکه هاي عصبي در حال پيشرفت مداوم هستند. همين دوره است که ميتواند براي بروز اختلالات رواني در برخي افراد حساس باشد، زيرا تغييرات مهم ساختاري در مغز رخ ميدهد.

در حدود 32 سالگي؛ نقطه عطف بزرگسالي و ورود به دوره ثبات

براساس نتايج مطالعه، در حدود سن 32 سالگي بزرگترين تغيير ساختاري در مسير تکامل مغز ديده ميشود. در اين نقطه، مغز وارد مرحله‌اي ميشود که ساختار آن به الگوي بزرگسالي منتقل شده و ثبات پيدا ميکند. اتصالات عصبي که در دوره نوجواني به شکل فزاينده‌اي سازمان مييافتند، اکنون به مرحله‌اي از کارايي بالا و پايداري نسبي ميرسند.

برخي عوامل زندگي، مانند والد شدن، ممکن است در اين دوره نقش داشته باشند. پژوهش مستقيم به اين موضوع نپرداخته؛ اما دانشمندان ميگويند ميدانيم مغز زنان پس از تولد فرزند دچار تغييراتي ميشود، بنابراين منطقي است تصور کنيم نقاط عطف زندگي ميتوانند با تغييرات مغزي همزمان باشند.

از اين دوره به بعد، شخصيت فرد، هوش عمومي و الگوهاي رفتاري تا حد زيادي ثابت باقي ميمانند. نواحي مختلف مغز استقلال بيشتري پيدا ميکنند و هر بخش نقش ويژه خود را با دقت بالاتري انجام ميدهد. اين مرحله را ميتوان دوره «پختگي مغز» ناميد.

سنين 66 و 83 سالگي؛ آغاز پيري زودرس و سپس پيري ديررس

دو نقطه عطف مهم بعدي، که به ترتيب در حدود سنين 66 و 83 سالگي رخ ميدهند، آغاز مرحله هاي «پيري زودرس» و «پيري ديررس» را مشخص ميکنند. در اين دوران، ساختار شبکه عصبي دچار کاهش قابل توجه در ميزان ارتباطات ميشود و ماده سفيد که نقش حياتي در انتقال سريع سيگنال هاي عصبي دارد، به تدريج تحليل ميرود.

اين کاهش ارتباطات نه تنها انعطاف پذيري مغز را کم ميکند، بلکه باعث افت تدريجي کارايي شناختي نيز ميشود. البته اين تغييرات بخشي طبيعي از فرآيند پيري هستند و لزوماً به معناي بيماري نيستند، بلکه نشانه حرکت مغز به سمت الگوي جديدي از عملکرد در سنين بالاترند.

دانشمندان معتقدند درک اين نقاط عطف ميتواند به شناسایی زمان‌ هاي حساس براي پيشگيري يا درمان اختلالات عصبي کمک کند. اگر بدانيم شبکه هاي عصبي در چه سني بيشتر در معرض دگرگوني يا آسيب هستند، ميتوانيم مداخلات هدفمندتري براي حفظ سلامت مغز طراحي کنيم.

جمع بندی کوتاه

پژوهش جديد نشان ميدهد مغز انسان در طول زندگي مسيري خطي و يکنواخت را طي نميکند، بلکه با عبور از پنج دوره مهم و چهار نقطه عطف در سنين 9، 32، 66 و 83 سالگي دگرگون ميشود. اين الگو ميتواند راه را براي فهم بهتر رشد، بلوغ و پيري مغز و همچنين تشخيص زمان هاي حساس سلامت عصبي هموار کند.